چگونه مهارت تفکر را به کودکان بیاموزیم؟

هفته نامه سلامت - دکتر عاطفه کیانی‌نژاد*: همیشه روی این موضوع تاکید می‌شود که رفتار کودکان را تشویق کنیم، نه صفت‌های آنها را! این موضوع در ظاهر و در بیان ساده است، اما زمان عمل کمتر والدی به آن توجه دارد! «آفرین پسر باهوشم...» این جمله آسیب‌زا و نامناسبی است که تقریبا ورد زبان همه ماست. کارشناسان تاکید دارند به جای هوش کودکان تلاش آنها را در زندگی تحسین کنید. آی‌کیو مهم است اما تنها عامل موفقیت نیست. باید به کودکانمان بیاموزیم که تفکر کنند و تلاش سرلوحه عمل آنها باشد، اما چطور؟ این سوال دغدغه ذهنی خیلی از والدین است که در «فرزندپروری» این هفته به نکاتی در این رابطه اشاره می‌کنیم.   زمانی که فرزندتان سوالی می‌پرسد، پرسشی هرچند ساده از نظر شما، مثلا اینکه ابرها چطور به وجود می‌آیند، فورا به او جواب ندهید. اجازه بدهید خودش کمی فکر کند؛ مثلا بگویید: «چه سوال جالبی به ذهنت رسید! خودت چه فکر می‌کنی؟» شاید به شما بگوید نمی‌داند و برای همین از شما سوال پرسیده، اما به او یکی دو ساعت فرصت دهید تا حدسیاتش را بیان کند. نکته مهم اینجاست که هرچند شاید پاسخ‌ها درست نباشد، اما تفکر کودک را تحسین کنید و اگر پاسخ‌ها مسخره به نظر می‌رسد، هرگز او را مورد تمسخر قرار ندهید. اجازه بدهید کودک هرچه حدس می‌زند را بیان کند و در نهایت باز هم فورا جواب را کف دستش نگذارید. می‌توانید بگویید که پاسخ را می‌دانید اما ترجیح می‌دهید در مورد آن همراه با او در اینترنت جستجو کنید یا کتابی را ورق بزنید تا اطلاعات کامل‌تری به دست آید. در مورد آن موضوع عکس ببینید یا حتی دفعه بعد که به کتابفروشی رفتید در مورد همان مبحث کتاب جالبی بخرید و ورق بزنید. نکته مهم‌تر اینکه با پاسخ دادن به یک سوال ته خط نقطه نگذارید. می‌توانید به کودک بگویید: «تا به حال اطلاعاتی که برایت گفتم کشف شده و هنوز موضوعاتی در همین رابطه هست که شناخته‌شده نیست.» با این کار کمک می‌کنید کودک باز هم در مورد این موضوع فکر کند.  از گفتن«نمی‌دانم» نهراسید متاسفانه برخی والدین هرگز از کلمه نمی‌دانم استفاده نمی‌کنند. حتی اگر پاسخ سوالی را ندانند، فرزندشان را به گونه‌ای سرگرم می‌کنند تا بتوانند در مورد آن مساله کمی اطلاعات به دست بیاورند. واقعا لازم نیست در نگاه فرزندتان خود را قدرت مطلق و بی‌نقص نشان دهید زیرا درنهایت فرزندتان بزرگ می‌شود و متوجه نقص اطلاعاتی شما خواهد شد. در عین حال همیشه هم نباید با گفتن نمی‌دانم و محول کردن کودک به شخص دیگری برای یافتن جواب‌هایش خود را خلاص کنید. باید به کودک نشان دهید که شما هم به تفکر نیاز دارید و در برخی شرایط دنبال یادگیری و آموختن هستید. سیستم آموزش و پرورش را دریابید متاسفانه سیستم آموزش و پرورش مانع از متفکر بار آمدن کودکان می‌شود. در مدرسه فضایی برای تفکر کردن نیست. موضوعات حفظی است. اگر دانش‌آموزی جوابی متفاوت بدهد، یا مورد تمسخر قرار می‌گیرد یا از سوی معلم توبیخ می‌شود. در مدرسه و در خانه مدام این جمله در گوش دانش‌آموز خوانده می‌شود که اگر مطمئن نیستی، جواب نده و این یعنی پاسخ‌ها را حفظ کن و تحویل بده و تفکر نکن! این در حالی است که تفکر کردن و رسیدن به برخی حدسیات باعث می‌شود شما درک بهتری از ماجرا داشته باشید و در نهایت پاسخ درست را بهتر به یاد بسپارید. برای کودکان لقب نگذارید خطاب کردن کودکان با صفاتی مانند باهوش باعث می‌شود در آینده دچار مشکلاتی از جمله خودشیفتگی شوند. متاسفانه گاهی والدین یا خود کودک به اشتباه گمان می‌کنند که باهوش هستند و وقتی از آنها تست آی‌کیو گرفته می‌شود، مشخص می‌شود هوشی در حد متوسط دارند. این موضوع نه‌تنها به والدین، بلکه به کودک آسیب می‌رساند. هوش موضوعی ژنتیکی است. هوش کودک شما از هوش شما خیلی بالاتر نیست اما برخلاف هوش، تلاش هر انسانی می‌تواند تا بی‌نهایت پیش رود. تلاشگر بودن بسیار برتر از باهوش بودن است زیرا هوش را نمی‌توان بالا برد اما با افزودن تلاش می‌توان سطح اطلاعات و یادگیری را افزایش داد. پس هرگز به فرزندتان نگویید: «همه نمراتت 20 شده آفرین! چقدر باهوشی که 20 گرفتی! دقیق خوندی که 20 شدی!» بلکه بگویید: «چه خوب تلاش کردی آفرین!» و فراموش نکنید تلاش به معنی صبح تا شب درس خواندن نیست. اگر دانش‌آموزی سر کلاس درس خوب گوش کند و تمرکز داشته باشد و درس را یاد بگیرد، یعنی تلاش کرده است. این موضوع در مورد صفات منفی هم صادق است. به فرزندتان مدام نگویید: «چقدر شیطونی!» بلکه بگویید: «از اینکه مدام روی مبل می‌پری، ناراحتم و اگر ادامه دهی، فلان تنبیه در انتظار توست.» اجازه بدهید کودک دقیقا متوجه شود منظور شما از ناراحتی‌ای که از رفتار او دارید، کدام رفتارش است. صفات منفی دادن به کودکان باعث می‌شود آنها خود را ارزشمند ندانند و همین موضوع در آینده سبب احساس گناه و افسردگی و میل به اعتیاد و خودکشی می‌شود.   تعریف‌هایتان را واقعی کنید اگر فرزند شما نقاشی کشیده که زیبا نیست، او را با گفتن این جمله که آفرین پسر هنرمندم تشویق نکنید. اگر واقعا زیباست هنر او را ستایش کنید اما اگر نه به نکات مثبت آن اشاره کنید. مثلا چه رنگ سبز زیبایی استفاده کردی یا اینکه از او در مورد جزییاتی که کشیده، بپرسید و از کلماتی مثل چه جالب استفاده کنید. تعریف‌ها روی عزت‌نفس کودک اثر مثبتی دارد. هر تعریف واقعی مثل سکه درون قلک است. وقتی کودک بزرگ شد، این ارزشمند بودن را حفظ می‌کند و از سکه‌های درون قلک برای ساختن زندگی‌اش استفاده خواهد کرد. *روان‌شناس بالینی کودک و نوجوان