مسعود رضایی گفت: انقلاب یک امر اجتناب ناپذیر بود به این دلیل که رژیم پهلوی در ذات و ماهیت خودش اصلاح پذیر نبود. خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه-عباس بنشاسته: اغتشاشات دی ماه سال جاری و برخی از شعارهایی که ضمن آن داده شد حاکی از این بود که مردم و به خصوص نسل جدید تحلیل درستی از تاریخ معاصر و به خصوص دوران پهلوی ندارد. رژیمی که به اعتراف همه تاریخ نویسان یکی از سفاک ترین و دهشتناک ترین رژیم های جهان به شمار می رفت و نقدهای جدی در مورد وضعیت اداره کشور بر آن وارد بود. برای بازخوانی بخش هایی از دوره پهلوی به سراع مسعود رضایی کارشناس تاریخ رفتیم و با وی گفتگو کردیم. متن زیر مشروح گفتگوی ما با این استاد تاریخ است. *در اتفاقات و اغتشاشات دی ماه ما شاهد شعارهایی بودیم که نشان دهنده عدم فهم نسل جدید ما از رژیم سفاک پهلوی بود. رژیمی که در دوره خودش دهشتناک‌ترین رژیم جهان به حساب می آمد. «رضاشاه روحت شاد» و «کشور که شاه نداره، حساب کتاب نداره»، شعارهایی است که در خلال آشوب های اخیر شاهد آن بودیم، به نظر می رسد فقط جوانی که هیچ چیزی از تاریخ خودش نمی‌داند می‌تواند چنین خواسته‌ای داشته‌باشد. مایلم بحث خود را از اینجا آغاز کنیم که به نظر شما چرا این امر رخ داده و چرا نسل جدید از تاریخ بی اطلاع است؟ تاریخ در کشور ما جز مقولات مظلوم است یعنی حتی در دوره تحصیلات مدرسه ای هم تاریخ درسی است که انگار دانش آموز باید آن را به زور بخواند و یک نمره ای بگیرد. تاریخ در کشور ما آنطور که باید با ذوق و شوق از دوران کودکی و نوجوانی به آحاد این مردم آموزش داده نمی شود. شاید ما روش تدریس و مطالعه تاریخ را به درستی در کشور نداشتیم و نداریم. به همین دلیل یک نوع بی میلی نسبت به تاریخ در میان نوجوانان ما شکل می گیرد و آن را یک امر زائد می دانند. در حالی که اهمیت تاریخ بسیار زیاد است و به عنوان تجربه بشری محسوب می شود. این یک مشکل مبنایی است. از طرف دیگر در دوران بعد از انقلاب، کسانی که موضع مخالف نسبت به انقلاب داشتند از جمله آمریکا و انگلیس و... روی تاریخ خیلی متمرکز شدند تا یک تصویر مطابق میل خودشان را به ذهن مردم و به خصوص نسل های بعدی وارد بکنند. یک وقت و سرمایه خوبی را بر مسئله تاریخ گذاشتند و سعی کردند از جذابیت های مختلفی برای این قضیه استفاده کنند. نسل اول انقلاب مقداری اعتمادش به این بود که چون خودش دوران گذشته را دیده است و حس کرده که رژیم پهلوی چه بوده و چه وابستگی ها و دیکتاتوری ها و ضعف ها و کاستی هایی داشته، پس بنابراین این یک امر بدیهی است و فکر می کردیم این امر بدیهی به صورت خودکار به نسل بعد منتقل می شود. یک مقداری دچار غفلت شدیم و روش های تدریس تاریخ و انتقال مفاهیم تاریخی را درست نکردیم و دچار مشکل شدیم. بحث دیگری وجود دارد که هر چند ما در انقلاب توانستیم به دستاوردهای بزرگی دست پیدا کنیم اما ضعف هایی نیز با همه موانع و مشکلاتی که پیش روی ما بود، داشتیم و نقص ها و کمبودهایی در کشور به وجود آمد. نسل جدیدی که پا به عرصه گذاشت این کمبودها را حس کرد و با گسترش ارتباطات دنیای خارج از ایران را در پیش روی خود می دید که از رفاهیات برخوردار هستند و این گمانه در ذهنش به وجود آمد که چرا ما نباید از آن وضعیت اقتصادی و رفاهی برخوردار باشیم و با این مشکلات دست به گریبان باشیم؟ از طرفی که این سوالات در ذهن نسل جدید شکل می گرفت از طرف مقابل بحث هایی را با حجم بسیار وسیع به راه انداختند که گویی رژیم پهلوی در حال یک رشد و توسعه خیلی شتابان و عمیق در مملکت بود و اگر این ماجرا ادامه پیدا می کرد ایران الان در سطح مثلا آلمان و ژاپن بود. چون این نسل هم آن دوره را ندیده بود و متاسفانه خیلی هم مأنوس با تاریخ نبود و تاریخ را مطالعه نمی کرد، تبلیغات ماهواره ای و شبکه های مجازی فرصت پیدا کردند که به ذهن آن تاثیر بگذارند و بنابراین نگاه نسل جدید را دچار اشتباه کردند. حاصل این قضایا این است که یک دفعه مثلا شعاری به نفع رژیم پهلوی داده می شود که انگار آن موقع وضع خوبی وجود داشت و انقلاب مانع این ماجرا شد. *تاکید بر چه نکاتی می تواند چهره حقیقی پهلوی را به نسل جدید نشان دهد؟ در چه موضوعاتی نیاز به روشنگری بیشتری دیده می شود؟ نسل جدید ما اگر بخواهد تاریخ را بداند باید کتاب بخواند، شرطش این است که مطالعه کند. از میان شبکه های اجتماعی و کلیپ های ۲ دقیقه ای نمی شود به واقعیت دست پیدا کرد آنچه در رژیم گذشته واقعیت داشته باید به نسل جدیدمان منتقل شود، نه کمتر و نه بیشتر. ما الان مشکلی که داریم این است که با رکود مطالعه در کشور مواجه ایم. یعنی شبکه های اجتماعی و ماهواره ای جای مطالعه را گرفته اند و این شبکه ها بیشتر از اینکه در اختیار ما باشد در اختیار دشمنان ماست. نسل جدید ما اگر بخواهد تاریخ را بداند باید کتاب بخواند. هم منابع موافقین را بخواند و هم مخالفین. یعنی حرف های مختلف را بشنود. اما شرطش این است که مطالعه کند. از میان شبکه های اجتماعی و کلیپ های ۲ دقیقه ای نمی شود به واقعیت دست پیدا کرد. در وهله اول باید ریشه و اصل رژیم پهلوی و نحوه استقرارش در ایران را خوب بفهمیم که چگونه بود. آیا شکل گیری این رژیم یک حرکت ملی و اصیل و مبتنی بر نیازهای کشور ایران و مبتنی بر منافع ملت ایران بود یا اینکه کسان دیگری بر اساس منافع خودشان فردی را پیدا کردند و آن را بر سر کار گذاشتند و نظامات آن رژیم را نیز پایه ریزی کردند. اگر به این نتیجه برسیم که یک مسلط جهانی که در آن زمان انگلیس بود و در حال شکل دادن به خاورمیانه جدید بود در ایران رژیم پهلوی را پابرجاکرد پس طبیعتا باید به این نکته فکر کنیم که عملکرد رژیم پهلوی در جهت منافع ملت ایران بود یا منافع آن قدرتی که آن را روی کار آورده بود؟ اگر آن زمان انگلیس صاحب نفت ایران است و بیشترین نفع را از نفت ایران می برد، آیا رژیم پهلوی توانست این نفت را از دست انگلیس خارج کند و آن را به عنوان سرمایه ملت ایران حفظ کند؟ این یک موضوع است. من پیشنهاد می کنم که حتما قرارداد نفتی ۱۳۱۲ که بین دولت رضاشاه با انگلیسی ها بسته شد را مطالعه کنید و ببینید که آیا قرارداد دارسی که در زمان مظفرالدین شاه بین ایران و انگلیس بسته شده بود بهتر بود یا این قرارداد ۱۳۱۲؟ اینها چیزهایی است که به راحتی قابل تحقیق است. بر اساس قرارداد ۱۳۱۲ تا دهه ۷۰ کل نفت ما در اختیار انگلیسی ها قرار می گرفت و منافع ایران را لگدمال می کرد. با این حساب شعار «رضاشاه روحت شاد» منطقی است؟ بر اساس قرارداد ۱۳۱۲ تا دهه ۷۰ کل نفت ما در اختیار انگلیسی ها قرار می گرفت و منافع ایران را لگدمال می کرد. با این حساب شعار «رضاشاه روحت شاد» منطقی است؟ شما وضعیت ارتش در دوره رضاشاه را بررسی کنید. رضاشاه را برخی به عنوان بنیان گذار ارتش نوین ایران می شناسند. خیلی هم بر این قضیه مانور می دهند که او نیروهای مسلح ایران را یکپارچه کرد. باید مطالعه کرد که آیا این ارتشی که رضاشاه از زمان ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ بخش اعظم بودجه کشور را به اسم تقویت نیروی نظامی از مردم دریغ می کرد و به حساب ارتش می ریخت، کارآمدی داشته است؟ آیا این ارتشی که حتی یک ساعت در برابر نیروی متجاوز بیگانه قدرت پایداری نداشت و به سرعت از هم گسیخته شد، ارتش نوین ایران است؟ سپهبد پالیزبان به عنوان یکی از کسانی که جزو امرای ارتش در دوره پهلوی دوم محسوب می شد و در زمان جنگ جهانی اول او با درجه ستوان یکمی در حوالی ارومیه ماموریت داشت در کتاب خاطرات خود می گوید که ما در منطقه ارومیه بودیم و حدود پنج کیلومتر از پادگان خود دور شده بودیم که آرایش دفاعی بگیریم، هنوز قوای بیگانه وارد خاک ما نشده بود که تمام شیرازه نظامی ما از هم گسیخته شده بود به نوعی که ما حتی در تهیه غذای خودمان دچار مشکل بودیم و ما مجبور بودیم که از دهات اطراف غذای خود را تامین کنیم. او تاکید می کند که هنوز قوای بیگانه وارد خاک ایران نشده بود. این فقط یک نمونه است. کتاب های تاریخی ما مملو این قضیه است. رضاشاه بعد از اینکه حدود ۱۶ سال پادشاه این مملکت بوده و فرمانده کل قوا هست و به تعبیر خودش ارتش نوین را در ایران پایه گذاری کرده است، به محض اینکه قوای روس از شمال کشور وارد ایران می شود و به سمت تهران حرکت می کند، رضاشاه پا به فرار می گذارد و به سمت جنوب که در تصرف انگلیسی ها بود می رود بزرگتر از همه اینها رضاشاه یک فرد نظامی بود و از حدود ۱۵ سالگی وارد نیروی قزاق می شود و در جوانی اش آدم با جراتی بود. رضاشاه در سال ۱۳۲۰ که حوالی ۷۰ سال دارد به محض اینکه می شنود قوای روسی از شمال وارد کشور شدند، فرار را بر قرار ترجیح می دهد. رضاشاه بعد از اینکه حدود ۱۶ سال پادشاه این مملکت بوده و فرمانده کل قوا هست و به تعبیر خودش ارتش نوین را در ایران پایه گذاری کرده است، به محض اینکه قوای روس از شمال کشور وارد ایران می شود و به سمت تهران حرکت می کند، رضاشاه پا به فرار می گذارد و به سمت جنوب که در تصرف انگلیسی ها بود می رود. رضاشاه حدود ۴ یا ۵ سال بعد از ماجرا زنده بود. آیا واقعا رضاشاه بهتر نبود می ماند جلوی متجاوز می ایستاد و کشته می شد؟ شاید در ان صورت برای ما هم جای افتخار داشت که رضاشاه با هر تفکری که داشت آنقدر جرات داشت که جلوی بیگانه ایستاد و کشته شد. اما امروز باید بگوییم که پادشاه ما فرار کرد. این چه پادشاهی است؟ کسی که می گوید «رضاشاه روحت شاد» دوست دارد رئیس مملکت چنین روحیه ای داشته باشد؟ شما این را با حضرت امام مقایسه کنید. ۱۵۰ هواپیمای دشمن در روز ۳۱ شهریور ۵۹ در حالی که ایران آمادگی نظامی نداشت، مراکز حساس کشور را بمباران می کنند و همزمان ۱۲ لشکر قدرتمند بعثی خط مرزی را می شکنند و وارد کشور می شوند. همان شب تلویزیون امام را نشان داد که با صلابت فرمودند حالا یک دزدی آمده و سنگی انداخته و فرار کرده. شما بین این رفتار امام و بین رضاشاه که به محض ورود نیروهای روسی فرار می کند، مقایسه کنید. این فرد واقعا چه افتخاری دارد که بگوییم «روحت شاد رضاشاه»؟ *در بحث نسبت پهلوی ها با مدرنیته به نظر می رسد مدرنیته ای که در دوران پهلوی شاهد بودیم یک نوع مدرنیته نازل و پیرامونی است از این جهت که وجوهی مانند دموکراسی به ایران منتقل نشد ولی وجوه ظاهری و نازل مدرنیته در ایران پی گرفته شد، در مورد خصوصیات دوران پهلوی از این حیث چه نظری دارید؟ مدرنیته یک روندی است که در غرب از چند قرن پیش شروع شد و دستاوردهای خودش را برای آنها داشت. غربی ها در این مسیر مدرنیته خودشان به پیشرفت های علمی و صنعتی پیشرفته ای فارغ از ماهیت ارزشی آن دست پیدا کردند. از همان زمانی که ارتباط مردم ایران با غرب شروع شد، این جلوه ظاهری مدرنیته غربی در چشم مردم ایران خیلی بزرگ جلوه گر شد و حتی بسیاری از کسانی که به غرب می رفتند دچار خودباختگی می شدند تا جایی که کسانی حتی این نظریه را دادند که ما باید از فرق سر تا ناخن پا باید غربی شویم تا بتوانیم پیشرفت کنیم که عمدتا به وجوه ظاهری قضیه توجه داشتند. فکر می کردند که مثلا اگر زنان ما حجاب را از سر بردارند ما پیشرفت خواهیم کرد. کاری که رضاشاه کرد بر همین مبنا بود که از میان تمامی عوامل عقب ماندگی مردم ایران او فکر کرد فقط با برداشتن حجاب می توان پیشرفت کرد. این مسیر، اشتباه و بیمارگونه شروع شد و همینطور سطحی و نازل ادامه پیدا کرد. در دوره پهلوی اول فکر می کردند با برداشتن حجاب و زدن کروات و یکسان سازی لباس ما پیشرفت می کنیم و در دوره پهلوی دوم هم همین گونه بود و فکر می کردند با گسترش سینما و تئاتر پیشرفت صورت می گیرد. آن هم با فیلم ها و تئاترهایی که بسیار سطحی و نازل بود. بیشترین تاثیری که مدرنیته عصر پهلوی بر مردم داشت افزایش روحیه خودباختگی در برابر غرب بود. مدرنیته ای که در آن زمان وارد ایران شد، مدرنیته مرعوب کننده ایرانی ها بود بیشترین تاثیری که این مدرنیته بر مردم داشت افزایش روحیه خودباختگی در برابر غرب بود. در قرادادهای مستشاری بین ایران و آمریکا بسته می شد، قید می شد که در بین افسران هم درجه ایرانی و آمریکایی ارشدیت با افسر آمریکایی است. این یک نوع نظام آپارتاید و نژادپرستانه ای بود که به صورت رسمی در این قراردادها ذکر می شد. مدرنیته ای که در آن زمان وارد ایران شد، مدرنیته مرعوب کننده ایرانی ها بود. این ذات مدرنیته ای بود که در آن زمان برای کشور ما حاصل شده بود. صنعت، علم و پیشرفتی برای ما نداشت. کارخانه های ما همه می بایست توسط خارجی ها ساخته شود و همه اجناس از آنجا بیاید. اخلاق و رفتار خانوادگی و اجتماعی ما هم باید به سمت رفتارهای غربی پیش می رفت. *در این شرایط یک موج هویت خواهی دینی شکل می گیرد که منجر به انقلاب اسلامی می شود؟ ریشه ها و علل این هویت خواهی دینی در چه مولفه هایی قابل تعریف است؟ این مسئله به ذات دینی ملت ایران بازمی گشت. وقتی فعالیت های رژیم پهلوی در یک چارچوب استعماری شکل می گرفت تا مردم ایران را از یک ملت مسلمان به یک ملت غرب زده تبدیل کند، این حرکت موجب شد حساسیت هایی در بین جامعه به وجود بیاید. جامعه اسلامی می دید که به تدریج در حال از دست دادن هویت خودش و تبدیل شدن به یک عامل وابسته به بیگانه در تمامی زمینه های نظامی، صنعتی و فرهنگی و... است. مردم ایران این وابستگی را نمی توانستند بپذیرند. اگرچه بخش هایی از جامعه به آن سمت رفته بود ولی هنوز اکثریت جامعه عرق ملی و دینی خود را داشتند. درست است که شاه ادعا می کرد پنجمین ارتش نیرومند دنیا را در اختیار دارد اما مردم می دیدند که خودش مجبور است ذیل سیاست های آمریکا حرکت بکند و وابسته به یک قدرت خارجی است. این برای مردم ایران بسیار سنگین بود. یکی از نکاتی که می خواهم عرض کنم همین است که نسل جوان ما چون در آن دوره نبود و آن وضعیت و سنگینی و تلخی آن وضعیت را حس نکرده نمی داند که این مسئله چقدر برای یک ملت سنگین است. نسل جدید ما قبل از انقلاب را ندیده است. هرچند ممکن است اکنون ما بعضی جاهایی به فرض اشتباه هم بکنیم ولی این خیلی بهتر از آن است که یک قدرت دیگر به ما دیکته کند که باید چه کنیم یا چه نکنیم و ما هیچ قدرتی در برابر آن نداشته باشیم. در رژیم گذشته مردم این تلخی وابستگی را خوب حس می کردند و احساس کردند که همه چیز حتی ارزش های فرهنگی و خانوادگی و ناموسی شان هم دارد از بین می رود. سال ۵۶ در زمانی که ماه رمضان هم بود یک تئاتری در چارچوب جشن فرهنگ و هنر شیراز برگزار می شود که در این تئاتر در انظار مردم عمل جنسی صورت گرفت و این برای مردم بهت آور بود که انگار دیگر نه ارزشی و نه ناموسی و نه شرافتی باقی مانده است. کار رژیم پهلوی به اینجا کشیده شده بود. آنتونی پارسونز که آن موقع سفیر انگلیس در ایران بود در خاطراتش این را نوشته که من رفتم به شاه گفتم چنین تئاتری در شیراز برگزار شده و اگر این تئاتر در شهر وینچستر انگلیس برگزار شده بود، مردم کارگردان و بازیگران این تئاتر را زنده نمی گذاشتند. او می نویسد شاه در پاسخ مدتی خندید و هیچ نگفت. آن مسیر اگر ادامه پیدا می کرد به کجا می رسید؟ مردم با توجه به شرایط آن روز حدس زدند که این مسیر به کجا می رسد. چه به لحاظ وابستگی های سیاسی و اقتصادی و چه به لحاظ وابستگی های فرهنگی و انحراف از ارزش ها و هنجارهای جامعه. لذا حرکت های مردم در مقابل رژیم شاه که از مدت ها قبل آغاز شده بود، مانند حرکت های اسلام گرایانه و هویت خواهانه و استقلال طلبانه شدت پیدا کرد و در نهایت به انقلاب اسلامی منجر شد. *برخی اخیرا برگرفته از دیدگاه های پوپر با قرار دادن انقلاب و اصلاح در مقابل همدیگر انقلاب را پایان یافته قلمداد کرده و راه حل را در اصلاحات با حفظ چارچوب موجود، می خوانند. در حالی که اصلاح مد نظر آنها همان لیبرال دموکراسی است؛ آیا اصلاح رژیم پهلوی با اقدامات رفرمیستی امکان پذیر بود یا انقلاب یک امر اجتناب ناپذیر بود؟ در آن زمان انقلاب یک امر اجتناب ناپذیر بود به این دلیل که رژیم پهلوی در ذات و ماهیت خودش اصلاح پذیر نبود. برای اینکه رژیم پهلوی کاملا در چارچوب سیاست های آمریکایی حرکت می کرد و سیاست های آمریکایی ما را به عنوان یک ملت وابسته و پیرو و پیرامونی خود می خواست و کشور ما را به عنوان پایگاه خودش در کشور می خواست. ما چطور باید این قضیه را اصلاح می کردیم؟ اگر به آمریکایی ها می گفتیم که به ما اجازه دهید در تصمیمات داخلی خود مستقل باشیم و نفت را در اختیار خود بگیریم و به وضعیت فرهنگی ما تعرض نکنید و... آیا آمریکایی ها این اجازه را به ما می داند؟ اگر ما به رژیم پهلوی می گفتیم که شما نباید به اسرائیل به عنوان دشمن اسلام کمک کنید؛ رژیم می پذیرفت؟ آیا اگر به آنها می گفتیم که بهائیت به عنوان یک حزب وابسته به بیگانه نباید در کشور قدرت بگیرد آیا رژیم می پذیرفت؟ در حالی که پزشک مخصوص شاه که نزدیکترین فرد به شاه بود، بهائی بود. راهی برای اصلاح نمانده بود. لذا مردم علیه رویه های غلط آن دوران قیام کردند. انقلاب یک امر ضروری برای مردم ایران بود. البته باید گفت انقلاب برداشتن یک سد و شروع کار است. از این به بعد هم نیاز به تلاش و برنامه ریز صحیح و حرکت درست است. اگر ما به این مسیر درست رفتیم و تلاش کردیم هر روز بهتر از قبل خواهد شد و قرار نیست کارها خود به خود انجام شود. بهبود اوضاع بستگی به حرکت تک تک مردم و البته عملکرد دولت و تصمیم گیران دارد.